راه های پیشگیری از بیماری های روانی در جوانان

جوانی بهار زندگی است و لازمه بهره بردن از این فصل زیبا، برخورداری کامل از سلامت درهمه ابعاد آن است. یکی از جنبه های سلامت، سلامت روانی است. سلامت روانی بسان سلامت جسمی و بلکه برترازآن است و برای به دست آوردن و حفظ آن، باید راهبردهای بهداشتی روانی و مراقبت از روان را آموخت و به آنها پایبند بود.
روان یا روح، بخش اصلی و مانای وجود انسان است و سلامت این بخش، اصول و شاخص هایی دارد که آگاهی ازآن برای همه، به ویژه جوانان ضروری است. در این مقاله برآنیم تا با نگاهی دینی و روان شناختی، به تبیین این موضوع اساسی در زندگی جوان بپردازیم و راهبردهای حفظ از سلامت روان را به مخاطبان عرضه کنیم.

تعریف سلامت

سازمان جهانی بهداشت، سلامت را این گونه تعریف می کند: «سلامت عبارت است از حالت آسایش کامل جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی؛ نه فقط نبودن بیماری و ناتوانی.» (1) براین اساس، به شخصی سالم گفته می شود که از نظر بدنی، روانی و تعاملات اجتماعی و نیز پایبندی به مذهب و مسائل معنوی خویش، دارای ثبات و چارچوبی درست باشد.

سلامت از نگاه دین

اسلام، دینی کامل و کمال آفرین است. در این شیوه الهی که آخرین نسخه فرستاده شده برای سعادت مندی بشراست، از هیچ نیازی غفلت نشده است. دراسلام عاقبت و سلامت نه تنها یک ارزش، بلکه یک ضرورت است و حفظ سلامتی بدن و روان و مراقب ازآنها، یک واجب شرعی معرفی شده است. تن و روان هدایای الهی اند و بشرتنها امانتدار آنهاست؛ از این رو، حق آسیب رسانی به این امانت ها را ندارد.
افزون براین، سلامت در فرهنگ اسلام، یک ارزش است که با تعبیرهایی لطیف مانند برترین نعمت ها، گواراترین نصیب ها، نعمتی که قدر آن ناشناخته و از نظر دور مانده است، نعمت دنیا، نعمتی که بدون آن خیری در زندگی نیست، نعمتی که آدمی از شکر آن ناتوان است، حسنه دنیا، دارایی مخفی، ایمنی دردنیا، سرمایه زندگی و ده ها عنوان دیگر، توصیف و اهمیت آن گوشزد شده است. همچنین در قالب دعاهای مختلف به عنوان یک درخواست مهم از پروردگار مطرح و به اهل ایمان آموزش داده شده است.
امام زین العابدین (ع) در دعای بیست و سوم صحیفه سجادیه، عافیت و سلامت کامل را ازمعبود خود چنین می طلبد:
خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و تندرستی (عافیت) را لباس تنم کن و سراپای مرا به تندرستی فرو پوشان و با آن مرا امان بخش و گرامی بدار و بی نیاز گردان و تندرستی را به من صدقه ده و آن را مال من کن و همچون فرشی زیر پایم بگستران و آن مایه بیماری که درمن است به تندرستی بدل فرما و میان من و تندرستی در این جهان و آن جهان جدایی میفکن.

معیارهای سلامت روانی

سلامت روانی هنگامی وجود دارد که انسان رفتاری صحیح و متناسب با جامعه خود داشته باشد. رفتار برخاسته از اندیشه منطقی و واقع گرا، درک درست و واکنش مناسب است. ازاین رو، فرد سالم رابطه ای سالم با جامعه برقرار می کند. فرد سالم رضایت و نگرانی منطقی دارد و می تواند فشارهای زندگی راتحمل کند و برخشم، ترس و اضطراب خویش، کنترل و تسلط داشته باشد. انعطاف پذیراست و خود و دیگران را دوست دارد. به تناسب توانایی هایش از خودش توقع دارد. در زمان حال زندگی می کند.

در مقابل، فرد ناسالم، نارضایتی و نگرانی غیر واقعی از خود نشان می دهد و نمی تواند احساسات، عواطف و خشم خود را در مقابل فشارهای روانی کنترل کند. اندیشه غیرمنطقی دارد و اهل افراط و تفریط است. انعطاف پذیر نیست و ممکن است ازخود و دیگران متنفر باشد. توقعات او ازخودش به تناسب توانایی هایش نیست و بیشتر وقت ها اندیشه او با غفلت از زمان حال، در گذشته ها یا آینده موهوم سپرمی کند.

نشانه های بیمار بودن روان

1. فرار از واقعیت ها: بیشتر به صورت شرم بیش از اندازه، درخود فرو رفتن، پناه بردن به خیالات و ناتوانی در تصمیم گیری دیده می شود.
2. خودخواهی و زیاده خواهی: بیماران روانی انتظاردارند که دیگران تمام توجه، وقت و حتی ثروت خود را برای آنان صرف کنند.
3. حالت بدبینی و رفتار تهاجمی: بیماربه دیگران به شدت بدبین می شود و همه را بدخواه خود می پندارد و رفتار تهاجمی و تلافی جویانه در پیش می گیرد.
4. سرسختی و لجاجت.
5. تشویش خاطر: بیمار، بدون دلیلی مشخص، نگران و مضطرب و از وقوع اتفاقات ناگوارخیالی بیمناک است.
6. افسردگی: بیماررا به گوشه گیری و از دست دادن نشاط و امید سوق می دهد.
7. تغییر حالات و رفتار: با احساس بیماری های خیالی و شکایت از درد و رنج بیماری همراه است.

راه های پیشگیری:

1. توجه به ارزش انسان

باورجایگاه ممتازانسان در نظام آفرینش و دانستن ارزش خود و داشتن اعتماد به نفس، به افراد کمک می کند که زندگی خود را به پوچی و انحراف، اعتیاد و... هدر ندهند. امام علی(ع) می فرماید: «کسی که برای خودش احترام قائل باشد، خویشتن را با گناه آلوده نمی سازد.» (1) ایشان در نقطه مقابل می فرماید: «من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره(2) و فلاترج خیره»(3) آن که برای خود ارزشی قائل نیست، از بدی هایش در امان نباش و امید خیرازاو را نداشته باش».
درنگاه روان شناختی نیز یکی از پایه های اساسی بیماری روانی و به دنبال آن ناهنجاری های رفتاری، عزت نفس پایین و داشتن تصویر بد از خود است. افرادی که به دلایل گوناگون مثل آلودگی به گناه، هم نشینی با دوستان ناباب، دوری از مسائل معنوی، وجود دشواری ها در مسیرتربیت و.. دچار این مشکل می شوند، آماده ابتلا به هرانحراف و پیدایش هرگونه ناهنجاری هستند.

2. توکل

معنای درست توکل این است که ما در مقام بندگی، تلاش خود را به کارگیریم و غایت امور را به دست خداوند ببینیم. این روحیه، مایه توانمندی روانی و استقامت و امید است.

امیر مؤمنان علی(ع) می فرماید: «هرکس برخدا توکل کند، سختی ها بر وی آسان شود و اسباب برای او فراهم گردند و در جایگاه راحت و وسعت و کرامت قرار می گیرد».(4)
در میان روان شناسان نیز سخن از اعتماد به نفس معنوی است. آنها این موضوع را چنین تبیین می کنند: «اعتماد به نفس معنوی، یعنی باورفرد به کائنات و ایمان به نتیجه مثبت زندگی. این نوع اعتماد به نفس، مهم ترین نوع اعتماد است.» (5)همچنین انسان دین باورو متکی به خداوند، از احساس تنهایی رنج نمی برد و در تمام بحران های زندگی، بن بست نمی شناسد. او موظف است تمام تلاش خود را برای زندگی بهترانجام دهد و نتیجه گرفتن را بر عهده خدای حکیمی بگذارد که بر قدرت او تکیه زده است. (6)

3. تلقین رضایت به خود 

رضایت انسان از آنچه خداوند بر او پسندیده، و رضایت خداوند از انسان، اوج نیک بختی و به تعبیرقرآن «فلاح» است. این رضایت، نه تنها موجب توقف در رشد و ارتقا نیست، بلکه احساس لذت خوشبختی و پیشرفت به دور از هرگونه تشویش و نگرانی را در پی دارد. در این صورت است که انسان چیزی را که مایه دوری او از رضای خدا شود، نمی طلبد. رسول خدا(ص) می فرماید: وقتی پیش تو آن اندازه که تو را کفایت کند موجود است، به دنبال بیش ازآن مرو که سبب طغیان تو می شود. (7)

4. مثبت نگری

یکی ازموانع سلامت روحی، منفی بافی و ندیدن جنبه های مثبت زندگی است. برخی به جنبه های منفی، بیش ازآنچه سزاوار است، اهمیت می دهند و در مقابل، برای امور مثبت کمترین ارزش را قائل می شوند. جمله های زیرجلوه های از این خصلت است: «هرگز نمی توانم از پس این مشکل برآیم»؛ «نمی توانم این شرایط را تحمل کنم»؛ «با این ظاهری که من دارم کسی مرا جدی نمی گیرد»؛ «کسی ازاینکه با من باشد لذت نمی برد، برای اینکه بیش از اندازه خجالتی هستم».

این گروه، کارها و ویژگی های مثبت خود را دست کم می گیرند؛ به بیان دیگر از پشت فیلترمنفی به مسائل نگاه می کنند. این روحیه، سبب فراموشی نعمت ها وبه دنبال آن، ناسپاسی می شود و سلامت روان فرد را به مخاطره می اندازد. چند راهکار در حل این مشکل، مؤثراست:
الف) تجربه های مثبت پیشین را به یاد آورید.
امام صادق(ع) می فرماید: «هیچ خیری نیست دربنده ای که از گرفتاری خود شکایت می کند و حال آنکه در گذشته هزاران نعمت داشته و هزاران راحتی در آینده به او خواهد رسید» (8)
امروزه در روان شناسی مثبت گرا نیز از تکنیک «نعمت شماری»، به عنوان یک فن درمان بهره می گیرند.
ب) پاداش تحمل را، به خود یاد آوری کنید.
پیامبر خدا(ص) در این باره می فرماید:«اگرآنچه را برای شما ذخیره شده می شناختید، برآنچه از شما گرفته شده غمگین نمی شدید».(9)

5. امید به فردایی بهتر

انسان، با امید زنده است. امید، نیروی حرکت آفرین و زداینده نگرانی هاست که باید همواره آن را دردل، زنده نگه داشت. امید مایه رحمت است. (10)

امام صادق(ع) دراین باره می فرماید: «ناامید نباش که ناامیدی کفراست. شاید خداوند تو را به زودی بی نیازکند». (11)

6. قناعت و انتظارات منطقی

قناعت سرمایه ای است که با وجود آن، انسان از زیاده خواهی و طلب دست نیافتنی ها رهایی می یابد.

پیامبراگرم(ص) فرمود: «ای فرزند آدم! هنگامی که صبح کردی درحالی که تن تو سالم و خاطرت آسوده است و هزینه روز خود را داری، دیگر غم مخور». (12)

به تعبیر زیبای صائب:

آسودگی به گنج قناعت نشستن است

سیربهشت در گرو چشم بستن است(13)

 

7.کنترل خشم و پرهیزازاندوه

غم که نیمی از پیری است، با ایجاد تغییراتی در وضعیت بدن، سلامت جسم و روان را به طورتهدید می کند.

اهل ایمان آموخته اند که خدا همواره با آنهاست. آموزه های دین، آنان را به مهربانی با دیگران و زدودن غم از دل ها تشویق کرده اینکه برای همه سلامت بخواهند تا خود نیزازاین فضای آکنده از محبت بهره مند شوند. میانه روی در کارها، مهربانی با خانواده، رسیدگی به بندگان خدا به ویژه دلجویی از یتیمان و گرامی داشتن آنان، پیشی گرفتن در محبت به دیگران، فضایی در جامعه به وجود می آورد که در آن فضا زدودن اندوه از یکدیگر، معمول و رایج خواهد بود.
به گفته روان شناسان، افسردگی، میزان فعالیت را کاهش می دهد. زمانی که افسرده ایم، گرایش ما به این است که تحرک کمتری در اطراف داشته باشیم. دراین زمان، وقت زیادی را فقط صرف نشستن و خیره شدن به یک نقطه می کنیم. معمولاً خسته و خواب آلوده ایم. واکنشمان به دنیای خارج نیز کاهش می یابد گویا حواس ما ازکارافتاده اجتماعی دست برمی داریم. به ظاهرخود بی اعتنا می شویم و هیچ چیز توجه ما را جلب نمی کند. تنها بر روی مسائل و مشکلات خود درنگ می کنیم. به خاطر می آوریم که درگذشته از کارهای خود نتایج بهتری می گرفتیم و تلاش بیشتری می کردیم، ولی حالا متفاوت به نظر می آییم. از نظر مالی، حتی هنگامی که نشانه ای در دست نیست، خود را در معرض تهدید و خطر می بینیم. درچنین شرایطی با این روش ها می توانیم به بهبودی خود کمک کنیم:
الف) تمام تلاش خود را به کار بریم تا از نظر سلامت جسمی در وضع خوبی باشیم. ما اغلب به خاطر نداشتن فعالیت و تلاش نکردن، دچارخستگی می شویم، بنابراین، باید به یک نوع فعالیت جسمی شدید یا ورزش سخت روی آوریم و کاری متفاوت با فعالیت های معمول خود انجام دهیم لازم است آنچه از اراده مان به جا مانده است تجهیز و خود را به یک فعالیت سخت فیزیکی وادارکنیم.
ب) تنها نمانیم و هرکاری می کنیم همراه دیگران انجام دهیم.
ج) بیرون برویم و به زندگی خود تنوع دهیم.
د) وقتی افسرده ایم، اطرافیان را به نزد خود دعوت کنیم و محبت بیشتری از آنها بخواهیم برای زندگی اجتماعی خود ارزش قائل شویم و با دوستان خوبمان ارتباط برقرار کنیم.
هـ) آرمان ها و هدف های خود را شناسایی و برای رسیدن به آنها برنامه ریزی کنیم. مثل برنامه ریزی برای ادامه تحصیل، به دست آوردن موقعیت های اجتماعی خوب، برنامه ریزی برای تعطیلات.
و) کنترل خشم و پرخاشگری هم ضروری است. افراد پرخاشگر سعی می کنند نیازها و خواسته های خود را از راه تسلط، توهین و تحقیردیگران برآورده کنند. پرخاشگری، نشان می دهد که فقط به فکرخود هستیم.
می توانیم به جای پرخش، ازشیوه های جایگزین آن، مانند مهارت قاطعیت، ابراز وجود و نیزتکنیک جرئت ورزی استفاده کنیم. همچنین برای کنترل احساسات خود، تمرین کنیم و نظرمان را بدون توهین به دیگران اعلام داریم.

8.تفریح و شوخ طبعی

در یک برنامه ریزی منطقی برای زندگی، تفریح سالم، ورزش، سیرو سیاحت، گفت و گوهای فرح بخش با افراد نیک سیرت، خواب کافی و به موقع، شوخی های کنترل شده که از آزردگی دیگران و آلودگی به گناه دور باشد، جایگاه مهمی دارد و درحقیقت اینها به انسان کمک می کند که با نشاط و شادابی، وظایف خود را درزندگی انجام دهد و در برابر تهاجم عوامل ناخوشایند و فشارهای روانی، مقاومت موفق و آسانی داشته باشد. پیامبرگرامی اسلام فرمود: «دل ها را ساعت به ساعت استراحت دهید».(14)

شوخ طبعی، شکننده کبر و غروراست و انسان را ازخشکی و جدیت بیش از اندازه، خارج می کند و به او قدرت می دهد که فشارهای روحی و آثار درونی خودخوری (تنش درون ریز) را بیرون بریزد که این کار در رویارویی با استرس ها بسیار مفید است.

برای مشاهده مطالب بیشتر اینجا را کلیک نمایید.